گل و مرغ در هنر ایرانی، پیشینه ای طولانی دارد و در فرهنگ ایرانی حالتی نمادین به خود گرفته است. هنر گل و مرغ یکی از شاخه های نگارگری محسوب می شود که از دوران تیموری به بعد رونق زیادی پیدا کرد و از این سبک نگارگری، در انواع صنایع دستی در زمان های مختلف جهت تزئین استفاده می شود؛ مانند جلد کتاب، قاب آیینه، قلمدان، جعبه جواهرات، منسوجات و … . نقش گل و مرغ، قصه عشقی وصف ناشدنی است.

مضمون این داستان عاشقانه همواره در ادیبات فارسی هم وجود داشته و دارد و در واقع دیوانی را نمی توان یافت که از داستان گل و بلبل بهره نبرده باشد. در این داستان گل معشوق و بلبل عاشق است که معشوق نمادی از خداوند و عاشق نمادی از بنده خداوند است، عاشق همواره به دور معشوق پرواز می کند و هنرمندان با بازنمایی این مضمون در آثار هنری، طبیعت را هم در مفهوم باغ بهشت وارد زندگی روزمره کرده اند. باغ و بهشت توسط نگارگر با یک گل بازگو می شود و به وی می آموزد وجود خداوند را در یک شکوفه بازتاب دهد. عده ای معتقدند که نقاشی گل و مرغ ریشه در نقاشی چینی داشته است. محمد زمان و سپس شفیع عباسی نخستین نمونه های گل و مرغ را آفریدند. سپس هنرمندان دیگر هم در قرن ۱2 و ۱۳ ه. ق به این هنر روی آوردند. آثار لطفعلی شیرازی در این زمینه بسیار ممتاز می باشد. تاریخچه گل و مرغ مستندات تاریخی نشان می دهد که قدمت نقوش گیاهی در ایران، به هزاره های پیش از تاریخ می رسد که بر روی سفالینه ها نقش می شدند و به تدریج در دوره های تاریخی هخامنشی، اشکانی و ساسانی، نقوش گیاهی جایگاه خاصی پیدا کردند و تغییر و تحوالتی یافتند. در قرن های اولیه پس از ورود اسلام به ایران، نقوش به شدت تحت تاثیر نقش های دوره ساسانیان بودند؛ به طور مثال در دوره سلجوقی، نقوش گیاهی شبیه به ساسانی در کنار نقش های هندسی خودنمایی می کند. از قرن های 7 و 8 ه. ق، نقش گل و بوته و پرنده در هنر ایران جایگاه ویژه تری یافت و در شکل تکاملی خود پس از دوره صفویه به هنر مستقل و معنی دار گل و مرغ در دوران زندیه رسید. می توان گفت در سال های آغاز قرن ۱۱ ه. ق نخستین آثاری که آن ها را نطفه گل و مرغ می دانند به وسیله ی نقاشان تک ورقی و به دستور کارفرما در هنر ایرانی ظاهرشدند. هنر گل و مرغ سازی در دوره زندیه، از مهم ترین هنرهای زمان خود محسوب می شد و به غیر از آثار زیر لاکی مانند جلد های روغنی با نقوش گل و مرغ، یکی از بستر های مناسب و ایده آل شکوفایی گل و مرغ سقف های چوبی خانه ها در شیراز بود.

دوران اوج و شکوفایی

می توان دوره های زندیه و قاجار را دوران اوج و شکوفایی هنر گل و مرغ دانست. همانطور که گفته شد، این هنر در دوران زندیه شکوه و کمال خاصی یافت و آثاری ارزشمندی در این زمان خلق شد. در این دوره مکتبی در شیراز با عنوان مکتب زند یا مکتب گل به وجود آمد؛ زیرا بیشترین توجه به نقاشی های گل و مرغ و نقاشی های زیر الکی بود. میراث این هنر توسط زندیه به عنوان تحولی از دوران صفویه آغاز و به هنر قاجار انتقال یافت. نقاشی های دوره زندیه در بردارنده جنبه های مختلف با موضوعات متنوع و نقاشی های رنگ روغنی با ابعاد بزرگ، نقاشی های الکی و روغنی گل و مرغ بود. تحول اساسی در این دوره را بیشتر می توان در شیوه های جدید هنری به ویژه نقاشی براشیا مختلف از جمله قاب آیینه، صندوقچه های جواهر و … دید. گل و مرغ در دوره قاجار هم به گسترش خود ادامه داد و این رشد و توسعه در کاشی های دوره قاجار و آثار الکی نمایان بود و به طور کلی می توان گفت هنر دوره قاجار بیشتر به سمت نقاشی های غربی و فرنگی سازی متمایل بوده است

گل و مرغ در دیگر هنرها

 همانطور که گفته شد گل و مرغ شاخه ای از نگارگری است که در هر دوره تاریخی و در هر مکتب ویژگی های خاص به خود را گرفت. این هنر در دیوار نگاره ها و به خصوص دیوار نگاره های دوره قاجار بسیار مورد استفاده قرار گرفت که شامل نقاشی های دیواری، کاشی نگاره و… بود.

گل و مرغ در آثار صنایع دستی هم بسیار کاربرد دارد که دو نمونه از آن ها در ادامه آورده شده است: آینه کاری: در آیینه کاری به عنوان تزئینات در کنار آینه ها استفاده می شده است.

آثار لاکی: آثار لاکی، هنری است که با عنوان هنر زیر لاکی هم شناخته می شود. این هنر در عصر قاجار شکوفاشد و در نتیجه حرفه ای که مستلزم نقاشی مینیاتور بود به روی اشیا لاکی متمرکز شد مانند قاب آینه، قلمدان، جلد کتاب، جعبه جواهرات و … که این اشیا را با پاپیه ماشه می ساختند و سپس با گچ پوشش می دادند و طرح های مورد نظر را با آبرنگ بر روی آن نقاشی می کردند و در انتها تمام اثر را با پوششی از لاک شفاف یا روغن جال می پوشاندند.

دیدگاهتان را بنویسید